TA ΑΜΦΙΑ ΤΩΝ ΒΑΘΜΩΝ ΙΕΡΟΣΥΝΗΣ και ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΤΟΥ ΝΑΟΥ.
ΤΑ ΑΜΦΙΑ ΤΩΝ ΒΑΘΜΩΝ ΙΕΡΟΣΥΝΗΣ
Συμβολισμός των αμφίων και εμβλημάτων.
Του δημοσιογράφου του Theodromion.com Γιάννη Τόλια
Εξ’ αιτίας των τόσων συζητήσεων στα διάφορα τηλεοπτικά παράθυρα, για την μεγαλοπρέπεια των αμφίων και λόγω των ημερών του Πάθους, Σταύρωσης, Ανάστασης και Ανάληψης του Ιησού Χριστού, επιλέξαμε να παρουσιάσουμε στους Έλληνες και σ’ όλους τους αποδήμους τα Άμφια των βαθμών της Ιεροσύνης και τι περιέχουν οι Εσωτερικοί χώροι του Ιερού Ναού.
ΤΑ ΑΜΦΙΑ ΤΩΝ ΒΑΘΜΩΝ ΙΕΡΟΣΥΝΗΣ
Από τον 3ο αιώνα μ.Χ, παράλληλα με την διαμόρφωση ξεχωριστών χώρων για την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας χρησιμοποιούνται στην ανατολή και ειδικά άμφια για τους ιερείς. Ανεξάρτητα από την ακριβή προέλευσή τους, τα ιερατικά άμφια θα διατηρήσουν κάποια ιδιαιτερότητα στο χρώμα και την εξέλιξή τους, ώστε να αποτελέσουν ειδικά άμφια για τον κλήρο. Ωστόσο, τα ιερατικά άμφια στην Ορθόδοξη Εκκλησία δεν αποτελούν απλά τελετουργικά ενδύματα, αλλά και σύμβολα που εκφράζουν έννοιες πνευματικές. Ο συμβολισμός εξάλλου υπήρξε αρχαιότατη συνήθεια της Εκκλησίας. Ακόμη και ο ιερέας φορώντας τα άμφια την ώρα της λειτουργίας διαφοροποιείται όχι μόνο από τους υπόλοιπους πιστούς αλλά και από τον ίδιο τον εαυτό του.
Συμβολισμός των αμφίων και εμβλημάτων.
Το ωράριο που φορά ο διάκονος στον αριστερό του ώμο συμβολίζει τα φτερά των αγγέλων. Το λευκό ή πορφυρό φαιλόνιο που φορά ο πρεσβύτερος συμβολίζει είτε την καθαρότητα και φωτεινότητα της Θείας Χάριτος, είτε την κόκκινη χλαμύδα που φόρεσαν στον Χριστό οι στρατιώτες. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει το ωμοφόριο, διακριτικό του επισκοπικού βαθμού και της εξουσίας, το οποίο είναι μάλλινο, συμβολίζοντας έτσι το απωλωλός πρόβατο, που ο Κύριος έφερε στους ώμους του. Έτσι ο επίσκοπος γίνεται μιμητής του αγαθού και μεγάλου Ποιμένα. Στα επισκοπικά άμφια περιλαμβάνεται και ο λεγόμενος σάκκος, το όνομα του οποίου προέρχεται από την εβραϊκή λέξη «σακ» και σημαίνει το ένδυμα της μετάνοιας και ταπεινώσεως. Οι κωδωνίσκοι του σάκκου συμβολίζουν το διδακτικό και κηρυκτικό έργο του επισκόπου. Ο μανδύας, άμφιο πολυτελούς κατασκευής, φοριέται από τους επισκόπους πριν από την τέλεση της Θείας Λειτουργίας. Είναι διακοσμημένος με «ποταμούς» που αποτελούν και αυτοί έκφραση του διδασκαλικού αξιώματος.
Στα επισκοπικά εμβλήματα συμπεριλαμβάνονται η μίτρα, σύμβολο του ακάνθινου στεφάνου του Κυρίου, το εγκόλπιο, εικόνισμα του Σωτήρος ή της Θεοτόκου, που συμβολίζει την αξία της καθαρής καρδιάς και η ποιμαντική ράβδος ή πατερίτσα, σύμβολο της πνευματικής και δικαστικής εξουσίας. Οι όφεις της ποιμαντικής ράβδου, που στρέφονται προς τον σχηματισμένο σταυρό μας θυμίζουν τους λόγους του Κυρίου «γίνεσθε ουν φρόνιμοι ως οι όφεις και ακέραιοι ως αι περιστέραι». Άλλα εμβλήματα που φέρονται από τους επισκόπους αλλά και τους πρεβυτέρους είναι ο εγκόλπιος Σταυρός και το επιρριπτάριο. Ο Σταυρός έχει την προέλευσή του στα φυλακτά που φορούσαν οι πρώτοι Χριστιανοί. Το επιρριπτάριο θεωρείται σύμβολο της μοναχικής υπακοής και ταπεινοφροσύνης.
Παρουσίαση των Αμφίων με τους συμβολισμούς ενός εκάστου.
Εκτός όμως από τα ειδικά για τον κάθε βαθμό άμφια, διακρίνουμε και κάποια κοινά για τους κληρικούς όλων των βαθμών, το λευκό στιχάριο και τα επιμανίκια.
1. Στιχάριο. 2. Επιτραχήλιο. 3. Φελώνιο. 4. Ζώνη. 5. Έπιμάνικα. 6. Έπιγονάτιο.
ü Το στιχάριο, εσωτερική ενδυμασία των ιερέων, συμβολίζει την περιβολή των αγγέλων, το φως του Θεού ή ακόμη και τη σάρκα του Χριστού.
o Το αρχιερατικό στιχάριο είναι διακοσμημένο μάλιστα με «ποταμούς», οι οποίοι εξεικονίζουν τα χαρίσματα της διδασκαλίας.
o Όσον αφορά τα επιμανίκια, αυτά συμβολίζουν τις χειροπέδες που φόραγε ο Κύριος πηγαίνοντας στον Καϊάφα, αλλά και την παντοδυναμία του Θεού.
Κοινά άμφια για τους πρεσβυτέρους και τους επισκόπους είναι
ü το περιτραχήλιο, που συμβολίζει τον ζυγό του Χριστού,
ü η ζώνη, σταθερή υπόμνηση της πνευματικής αποστολής και ευθύνης του ιερέα
ü και το επιγονάτιο, σύμβολο της Αναστάσεως του Σωτήρα και της νίκης του κατά του θανάτου.
Όταν οι κληρικοί ντύνονται ευλογούν καθένα από τα άμφια που φορούν, τα σφραγίζουν με το σημείο του Σταυρού και τα ασπάζονται, απαγγέλοντας χωρία από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, που συνοδεύονται με τον συμβολισμό του κάθε αμφίου.
Όσον αφορά την κοινή καθημερινή κληρική περιβολή αυτή περιλαμβάνει το ράσο και το καλυμμαύχιο, που αρχικά είχε τη μορφή χαμηλού, μαλακού και αφελούς καλογηρικού σκούφου από μαλλί σε χρώμα μαύρο.
Παρουσιάσεις πάνω στα αμφία .
Τα θέματα που παριστάνονται στα ιερατικά άμφια είναι ανάλογα με τον ιδιαίτερο συμβολισμό τους.
ü Στο επιτραχήλιο παριστάνονται σκηνές του Ευαγγελισμού, αποστόλων, μαρτύρων και ιεραρχών,
ü στο επιγονάτιο η κάθοδος του Κυρίου στον Άδη
ü και στον σάκκο η Μεταμόρφωση.
Ιδιαίτερη αξία έχουν οι επιγραφές από λειτουργικά κείμενα της Εκκλησίας που συναντάμε κεντημένες πάνω στα άμφια και σχετίζονται και αυτές με τον συμβολισμό κάθε αμφίου, όπως η αρχή του τρισάγιου ύμνου « Άγιος, Άγιος, Άγιος», που βρίσκεται κεντημένη στο ωράριο του διακόνου.
Η Κατασκευή των αμφίων .
Τα άμφια είναι κεντητά ή υφαντά. Τα κεντητά είναι συνήθως πολυτιμότερα γιατί παρουσιάζουν μεγάλο πλούτο στην τεχνική του κεντήματος και γιατί τις περισσότερες φορές χρησιμοποιούν πολύτιμη πρώτη ύλη, όπως χρυσό ή αργυρό σύρμα και διακόσμηση με πολύτιμους λίθους. Δυστυχώς από τον 17ο αιώνα και μετά το υψηλό κόστος οδήγησε στην σταδιακή εγκατάλειψη των χρυσοκέντητων αμφίων.
Η ύφανση των πολύτιμων αμφίων στους βυζαντινούς χρόνους γινόταν σε ειδικά εργαστήρια υφαντουργίας της αυτοκρατορίας. Ιδιαίτερα όμως γινόταν σε γυναικεία μοναστήρια, που συνέχισαν την εργασία τους αυτή και στην περίοδο της τουρκοκρατίας. Τα χρώματα που προτιμούσαν ήταν φωτεινά για τις τελετές σε χαρούμενες ημέρες και σκοτεινά για τις τελετές σε πένθιμες ημέρες. Ωστόσο είναι γεγονός ότι στο ιερατικά άμφια επικρατούσε γενικά το λευκό χρώμα ως σύμβολο αγνότητας και πνευματικής χαράς.
Ακόμη και το γνωστό μας ράσο ήταν αρχικά λευκό.
Από την βυζαντινή εποχή σώζεται δυστυχώς ένας μικρός αριθμός αμφίων. Από τους μεταβυζαντινούς χρόνους και μετά έχουν διασωθεί πολλά και χαρακτηριστικά δείγματα. Αυτά φυλλάσονται σε μουσεία, στα Πατριαρχεία, στις μονές του Αγίου Όρους, σε μητροπόλεις και σε μοναστήρια όλων των Ορθοδόξων Εκκλησιών. Τα άμφια αυτά αποτελούν ανεκτίμητο υλικό για την σπουδή της εκκλησιαστική παράδοσης και τέχνης, καθώς επίσης της υφαντουργίας και της μικροτεχνίας στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο.
ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
Δεν θα σας παρουσιάσουμε τις μορφές των ναών αλλά θα σας δείξουμε δυο ελληνικούς ναούς οι οποίοι είναι αξιοπρόσεκτοι και μεγαλοπρεπείς όπως :
Του αγίου Αντρέα των Πατρών
Της αγίας Φωτεινής Μαντινείας
Η ανάγκη των χριστιανών να συγκεντρώνονται σε κάποιον ιδιαίτερο χώρο για την τέλεση του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας οδήγησε στην δημιουργία των πρώτων ναών. Η διάκριση, μάλιστα των πιστών σε κληρικούς και λαϊκούς συνέβαλλε στην διαμόρφωση του εσωτερικού χώρου του ναού σε κυρίως ναό και Ιερό Βήμα. Το Ιερό Βήμα ξεχωρίζεται με το τέμπλο από τον κυρίως ναό και δεξιά του είναι το δεσποτικό, ενώ δεξιά και αριστερά είναι ο χώρος των ψαλτών τα Ψαλτήρια, ενώ στο Δάπεδο υπάρχει δάπεδο με τον Δικέφαλο Αετό.
Ο χριστιανικός ναός θεωρείται σύμβολο του ουράνιου χώρου, όπου μπροστά στο θρόνο του θεού τελείται η Θεία Λειτουργία από τους αγγέλους. Έτσι ο ναός, αν και αποτελείται από απλά δομικά υλικά έχει μια υπερκόσμια χάρη. Το συγκρότημα του ναού περιβάλλεται συχνά από έναν ισχυρό τοίχο, τον περίβολο, για να τον ξεχωρίζει και να τον προστατεύει από τον έξω χώρο.
Ο περίβολος τονίζει τη στροφή του ανθρώπου προς τον εαυτό του. Παλαιότερα πριν ο πιστός μπει στην εκκλησία, περνούσε από το αίθριο, έναν χώρο σαν αυλή που αναδείκνυε την πρόσοψη του ναού. Στο αίθριο έμπαινε από το μνημειώδες πρόπυλο. Το αίθριο ήταν ένας ευχάριστος και πολυσύχναστος χώρος, που αποτελούσε τον κύριο παλμό της χριστιανικής κοινότητας, έξω από τον ναό. Επίσης εξυπηρετούσε και λειτουργικές ανάγκες, αφού εκεί συνήθιζαν να τελούν την ακολουθία του όρθρου. Επιβιώσεις του όρθρου μπορούν να θεωρηθούν σήμερα οι μεγάλες αυλές-πλατείες μπροστά από τους ναούς.
Στο χώρο του αιθρίου μπορούσε να συναντήσει κανείς και κοιμητήριο. Η τάση αυτή εξέφραζε την βαθιά πίστη των χριστιανών ότι οι νεκροί δεν χωρίζονταν από τους ζωντανούς. Γι’ αυτό άλλωστε λέγεται κοιμητήριο και όχι νεκροταφείο, επειδή αυτοί που έφυγαν δεν έχουν πεθάνει, αλλά κοιμούνται βαθιά.
Μέσα στο αίθριο σε περίοπτη θέση υπήρχε και κρήνη, δηλαδή βρύση, που εφοδιαζόταν με νερό από υδραγωγείο ή πηγάδι. Οι χριστιανοί πριν εισέλθουν στον κυρίως ναό έπλεναν τα χέρια και τα πόδια. Η πράξη αυτή ήταν συμβολική και φανέρωνε την ανάγκη των πιστών για σωματική και ψυχική κάθαρση. Συχνά στις κρήνες χαράσσονταν επιγραφές. Πολύ γνωστή είναι η περίφημη παλίνδρομη επιγραφή της κρήνης της Αγιά Σοφιάς στην Κωνσταντινούπολη «ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ». Στο συγκρότημα του ναού από τον 6ο αιώνα μ.Χ. προστίθεται και το Βαπτιστήριο, ως ανεξάρτητο ναΐδριο, αφού η τέλεση του βαπτίσματος γινόταν μόνον δύο φορές το χρόνο.
Από το αίθριο προχωρούμε στον νάρθηκα. Πρόκειται για έναν στενόμακρο χώρο κατά μήκος της εισόδου του ναού. Η είσοδος στο νάρθηκα γινόταν από πλάγιες πόρτες, επειδή οι πιστοί δεν έπρεπε να βλέπουν απ’ ευθείας τα τελούμενα στο Ιερό Βήμα που βρισκόταν απέναντι. Στο νάρθηκα έμεναν παλαιότερα οι αβάπτιστοι και οι «προσκλαίοντες», δηλαδή αυτοί που έδειχναν δημόσια μετάνοια για βαριά αμαρτήματα. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο ο νάρθηκας αποτελούσε σύμβολο του εξωτερικού χώρου. Εδώ η παράσταση του Ιησού ως διδασκάλου έχει σημασία αλληγορική. Ο Χριστός είναι η θύρα εισόδου στην Βασιλεία των Ουρανών. Στους μεγάλους ναούς ο νάρθηκας είχε συνήθως δύο ορόφους. Στον δεύτερο όροφο βρισκόταν ο γυναικωνίτης.
Ένα τριπλό άνοιγμα, το τρίβηλο, ένωνε το νάρθηκα με τον κυρίως ναό. Ο κυρίως ναός έχει σχήμα ορθογώνιο ή σταυρικό και καταλήγει σε μια αψίδα ιερού, που βρίσκεται συνήθως στα ανατολικά. Χωρίζεται με κιονοστοιχίες σε κλίτη, τμήματα δηλαδή, τα οποία είναι παράλληλα προς τον κατά μήκος άξονα του ναού. Οι κιονοστοιχίες δίνουν μια ρυθμική διάταξη και τονίζουν το βάθος. Συμβολίζουν τους Αποστόλους, τους Προφήτες, του Αγίους ως στηρίγματα της Εκκλησίας. Τα κλίτη είναι πάντοτε σε μονό αριθμό, από 1 εώς 9. Το μεσαίο κλίτος έχει μεγαλύτερο πλάτος και ύψος και φωτίζεται περισσότερο.
Ο κύριος ναός είναι σύμβολο του ορατού ουρανού και του Παραδείσου. Από τα ιδιαίτερα μέρη του η οροφή συμβολίζει τον ουρανό και το δάπεδο τη γη. Τα κανδήλια και οι πολυέλαιοι αλληγορούν τους αστέρες.
Στον χώρο του κυρίως ναού υπάρχουν και τα καθίσματα ή στασίδια, που προορίζονται για τους πιστούς. Επίσης υπάρχουν ο άμβωνας και τα αναλόγια. Ο άμβωνας, ο οποίος βρίσκεται στη μέση σε μια πλευρά του μεσαίου κλίτους, είναι ένα έμψυχο βήμα που χρησιμοποιείται για την ανάγνωση των γραφών και για το κήρυγμα. Συμβολίζει το λίθο του μνήματος του Χριστού. Τα αναλόγια χρησιμοποιούνται για το υμνολογικό μέρος της λατρείας.
Το Εικονοστάσιο ή Τέμπλο χωρίζει το Ιερό Βήμα από τον κυρίως ναό. Ωστόσο δεν αποτελεί διαχωριστικό τείχος, αλλά συνδετικό κρίκο μεταξύ των δύο κόσμων, του αισθητού και του νοητού.
Η κεντρική του θύρα ονομάζεται Ωραία Πύλη, ενώ οι πλαϊνές παραπόρτια. Πριν από την Ωραία Πύλη υπάρχει ο σολέας, ένα είδος υπερυψωμένου διαδρόμου πάνω στον οποίο γίνεται η μετάληψη των πιστών. Ο σολέας συμβολίζει τον ποταμό του πυρός, ο οποίος διαχωρίζει τους δίκαιους από τους αμαρτωλούς. Στις σειρές των εικόνων του τέμπλου οι ιερές μορφές τοποθετούνται με αρμονική τάξη και αυστηρή συνέπεια.
Το Ιερό Βήμα έχει σχήμα ημικυκλικό και καλύπτει το ανατολικό τμήμα του ναού, καθώς οι χριστιανοί προσεύχονται προς την ανατολή. Συμβολίζει τα υπερουράνια. Η παραστασή της Θεοτόκου με τον μικρό Ιησού στην αγκαλιά της, γνωστή ως «Πλατυτέρα», που βρίσκεται στο θόλο του Ιερού βήματος συμβολίζει την γέφυρα μεταξύ ουρανού και γης. Στα πλαΐνά του Ιερού Βήματος δημιουργούνται δύο διαμερίσματα, τα Παστοφόρια. Στο βόρειο Παστοφόριο τοποθετούνταν σε μαρμάρινα συνήθως τραπέζια οι προσφορές των πιστών, άρτος και οίνος για την Θεία Ευχαριστία, για να μεταφερθούν αργότερα στην Αγία Τράπεζα. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, ο χώρος ονομάσθηκε Πρόθεσις και τα τραπέζια, Τράπεζαι προθέσεων ή προσφόρων. Το νότιο Παστοφόριο, το Διακονικό, χρησίμευε σαν σκευοφυλάκιο και δεν είχε πάντα σταθερή θέση. Κεντρικό σημείο του Ιερού Βήματος είναι η Αγία Τράπεζα, γύρω από την οποία στρέφεται η σημασία του όλου ναού. Μάλιστα, όταν είναι λίθινη συμβολίζει τον ίδιο τον Χριστό. Την παρουσία του Κυρίου συμβολίζει ακόμη το ιερό Ευαγγέλιο που βρίσκεται πάνω στην Αγία Τράπεζα.
Όταν αυτή στηρίζεται σε έναν μόνο κίονα, συμβολίζει τον ένα Ιησού Χριστό, στηριζόμενη σε τρεις αλληγορεί την Αγία Τριάδα, ενώ σε τέσσερεις συμβολίζει τους Ευαγγελιστές.
Κάτω από την Αγία Τράπεζα υπάρχει συνήθως μια μικρή μαρμάρινη λειψανοθήκη, με λείψανα του Αγίου του ναού. Αυτό είναι το λεγόμενο « ’εγκαίννιον » ή « κατάθεσις ».
Μέσα Ιερό Βήμα υπάρχουν και τα Ιερά Σκεύη τα οποία χρησιμοποιούνται για την Θεία Ευχαριστία
1. Πάνω στην Αγία Τράπεζα συνήθως υπάρχουν
2. Στην Αγία Πρόθεση υπάρχουν τα έως να μεταφερθούν στην Αγία Τράπεζα
Τέλος γύρω από την Αγία Τράπεζα, υπήρχε το σύνθρονο, ο θρόνος δηλαδή του επισκόπου και των πρεσβυτέρων. Το σύνθρονο συμβόλιζε το θρόνο του Χριστού στην δευτέρα Παρουσία. Είναι όμως και σύμβολο εξουσίας. Με την πάροδο των χρόνων, καθώς ο επισκοπικός θρόνος μεταφέρθηκε από το Ιερό Βήμα στον κυρίως ναό, το σύνθρονο έπαψε να χρησιμοποιείται.
Ο χριστιανικός ναός αποτελεί έναν μικρόκοσμο που ταιριάζει στα μέτρα του ανθρώπου. Κέντρο του είναι το Ιερό Βήμα με την Αγία Τράπεζα. Χωρίς Αγία Τράπεζα, χωρίς Θεία Κοινωνία δεν μπορεί να υπάρξει ούτε ναός, ούτε και σωτηρία του ανθρώπου. Η διαίρεση του ναού σε νάρθηκα, κυρίως ναό και Ιερό Βήμα, που εκφράζει τις ηθικές βαθμίδες ανόδου του πιστού θα παραμείνει πάντοτε ως βασικό στοιχείο ολόκληρης της Ορθόδοξης Ναοδομίας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου